Zajęcie wierzytelności z rachunku bankowego - problemy praktyczne.

Zajęcie wierzytelności z rachunku bankowego jest z jednej strony prostym i efektywnym instrumentem gwarantującym skuteczność egzekucji, jednak zarazem znacznie utrudniającym dalsze prowadzenie działalności gospodarczej. Organy egzekucyjne szczególnie chętnie korzystają z tej formy zabezpieczenia nie tylko z uwagi na jej skuteczność, ale również z powodu traktowania samej instytucji zabezpieczenia jako prostego do stosowania instrumentu umożliwiającego zawieszenie biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego.

Powoduje to, że podatnicy, wskutek ekonomicznych następstw z tym związanych, często są praktycznie pozbawieni możliwości dokonania prawnej kontroli podstaw wszczęcia postępowania w przedmiocie zabezpieczenia zobowiązania podatkowego. Dla wielu przedsiębiorców wszczęcie postępowania zabezpieczającego i zajęcie wierzytelności na rachunku bankowym oznacza bowiem niezwykle trudny okres, często prowadzący do przymusowego zakończeniu prowadzonej działalności gospodarczej. Z uwagi zaś na krajowe uwarunkowania związane z długotrwałym prowadzeniem kontroli i postępowań podatkowych nierzadkim zjawiskiem jest likwidacja działalności gospodarczej zanim jeszcze dojdzie do weryfikacji działań wierzyciela podatkowego i organu egzekucyjnego w toku legalnej kontroli sprawowanej przez sądy administracyjne. Można zaobserwować skrajne przypadki, w których decyzja wydana w przedmiocie zabezpieczenia zobowiązania podatkowego i wydane w oparciu o nią zarządzenia funkcjonowały w porządku prawnym przez 10 lat.

Co prawda ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji zawiera pewne rozwiązania mające umożliwić podmiotom zobowiązanym (podmiotom, na których ciąży obowiązek zapłaty świadczenia lub potencjalnie może ciążyć w przyszłości taki obowiązek) dalsze funkcjonowanie mimo zajęcia wierzytelności na rachunku bankowym, niemniej możliwość ich zastosowania w praktyce jest mocno ograniczona - o czym poniżej.

Kilka słów o samym zajęciu wierzytelności na rachunku bankowym

Organ egzekucyjny dokonuje zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego przez przesłanie do banku zawiadomienia o zajęciu wierzytelności pieniężnej zobowiązanego z rachunku bankowego do wysokości zabezpieczonej należności pieniężnej. Należy zarazem wyjaśnić, że to bank jest dłużnikiem posiadacza rachunku, który ma wierzytelność (roszczenie) o zwrot określonej sumy środków pieniężnych. Omawiana wierzytelność podlega więc egzekucji administracyjnej.

Zabezpieczenie wierzytelności z rachunku bankowego zobowiązanego jest dokonane z chwilą doręczenia bankowi zawiadomienia o zabezpieczeniu wierzytelności pieniężnej zobowiązanego na rachunku bankowym i obejmuje również kwoty, które nie były na rachunku bankowym w chwili zabezpieczenia, a zostały wpłacone na ten rachunek po dokonaniu zabezpieczenia. Jednocześnie z przesłaniem zawiadomienia, o którym mowa powyżej, organ egzekucyjny zawiadamia zobowiązanego o zabezpieczeniu jego wierzytelności z rachunku bankowego, doręczając mu odpis zarządzenia zabezpieczenia, o ile nie został wcześniej doręczony odpis zawiadomienia skierowanego do banku o zakazie wypłaty zabezpieczonej kwoty z rachunku bankowego bez zgody organu egzekucyjnego.

Jednocześnie bank musi niezwłocznie, po upływie 7 dni od dnia doręczenia zawiadomienia o zajęciu, przekazać zajętą kwotę organowi egzekucyjnemu na pokrycie egzekwowanej należności pieniężnej, odsetek z tytułu niezapłacenia jej w terminie, kosztów upomnienia i kosztów egzekucyjnych. W przypadku zastosowania tego typu środka egzekucyjnego zostaje ograniczone prawo zobowiązanego do udzielania bankowi zleceń rozliczeń pieniężnych. Ograniczenie to nie dotyczy jednak nadwyżki ponad dochodzoną należność.

Często błędnie utożsamia się zajęcie wierzytelności z rachunku bankowego z blokadą środków finansowych, które się na nim znajdują. Ta ostatnia bowiem stanowi osobny instrument, który może być stosowany m.in.  w oparciu o postanowienie prokuratora wydane na podstawie przepisów ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu czy żądania Szefa KAS oraz wybranych Naczelników Urzędów Celno-Skarbowych w ramach systemu STIR.

Panująca obecnie praktyka organów egzekucyjnych, znajdująca oparcie w nielicznych orzeczeniach sądów administracyjnych, wskazuje, że przewidziane dla zobowiązanego instrumenty mające umożliwić kontynuowanie prowadzenia działalności w toku postępowania zabezpieczającego, uregulowane w przepisach ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, mają mocno ograniczony zakres zastosowania.

Organy egzekucyjne oraz sądy administracyjne niestety wskazują, że mechanizm zabezpieczający interes podatników, tj.:

• realizowane za zgodą banku wypłaty na bieżące wynagrodzenia za pracę oraz na zasądzone alimenty i renty o charakterze alimentacyjnym,

• wypłaty z rachunku bankowego zobowiązanego za zgodą organu egzekucyjnego;

  
  

nie może być realizowany w momencie gdy środki znajdują się na rachunku depozytowym organu egzekucyjnego (zob. np. wyroki WSA w Gliwicach z 22 czerwca 2021 r., sygn. akt I SA/Gl 10/21, I SA/Gl 11/21, I SA/Gl  12/21, I SA/Gl  13/21; WSA w Bydgoszczy z dnia 19 czerwca 2019 r., I SA/Bd 210/19).

Tego rodzaju praktyka wydaje się wypaczać sens wprowadzenia obu ww. instrumentów prawnych i mocno ogranicza możliwość ich zastosowania. W założeniu ustawodawcy miały one bowiem umożliwiać zobowiązanemu dalsze funkcjonowanie w okresie egzekucji bądź postępowania zabezpieczającego.

Wypłaty z rachunku bankowego za zgodą organu egzekucyjnego

Możliwość dokonywania w toku postępowania zabezpieczającego wypłat z zajętego rachunku bankowego zobowiązanego została uregulowana w art. 166a § 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (upea). Wskazana regulacja stanowi, że w okresie zabezpieczenia mogą być dokonywane za zgodą organu egzekucyjnego wypłaty z zajętego w celu zabezpieczenia rachunku bankowego zobowiązanego, po przedstawieniu przez niego wiarygodnych dokumentów świadczących o konieczności poniesienia tych wydatków dla wykonywania działalności gospodarczej.

Co prawda, art. 166a § 2 upea wskazuje, że  zgoda Organu egzekucyjnego dotyczyć może wypłat z „rachunku bankowego zobowiązanego”, niemniej jednak nie można pomijać pierwszej części zdania tego przepisu, która wyraźnie wskazuje, że wniosek, o którym mowa w analizowanym przepisie, należy składać do organu egzekucyjnego w okresie zabezpieczenia.

Należy przypomnieć, że zabezpieczenie wierzytelności z rachunku bankowego łączy się umieszczeniem zabezpieczonych środków na rachunku depozytowym organu egzekucyjnego. Zajęte środki po siedmiu dniach trafiają z rachunku zobowiązanego na rachunek depozytowy organu egzekucyjnego. Powoduje to, że organy egzekucyjne, literalnie odczytując treść art. 166a upea, wskazują, że zobowiązany nie jest uprawniony do rozporządzania środkami, które są zgromadzone na koncie organu egzekucyjnego, gdyż ww. przepis mówi o „rachunku bankowym zobowiązanego”.

Taka praktyka powoduje, że przepis ten ma mocno ograniczony charakter.

Powyższe regulacje i ww. wykładnie zestawić należy bowiem z towarzyszącą ww. przepisom praktyką, związaną z doręczeniami pism w toku postępowania zabezpieczającego. Nie można pomijać tego, że od 8 września 2016 r. weszły w życie zmiany w prawie, które miały usprawnić i przyspieszyć proces odzyskiwania wierzytelności, w tym zaległości podatkowych. Dzięki uruchomieniu przez KIR (Krajowa Izba Rozrachunkowa S.A.) obsługi wierzytelności z rachunków bankowych, funkcjonującej w ramach systemu Ognivo, zajęcia – dotychczas wymagające wymiany dokumentów w wersji papierowej – zaczęły odbywać się w sposób elektroniczny.

Powyższy, w pełni elektroniczny tryb zajęcia wierzytelności, z wykorzystaniem systemu teleinformatycznego spowodował szybszą wymianę informacji między organem egzekucyjnym a bankiem w celu zajęcia środków na koncie zobowiązanego.

Niestety, wraz z wprowadzonymi zmianami nie poprawiła się sytuacja zobowiązanych, którym w dalszym ciągu doręcza się dokumenty związane z zapieczeniem bądź egzekucją za pośrednictwem poczty.  W praktyce zobowiązany zazwyczaj jest zaskakiwany zajęciem jego rachunku bankowego. Organy często bowiem nadużywają regulacji art. 155b § 1a upea, która umożliwia doręczenie zobowiązanemu zarządzenia zabezpieczenia wraz z decyzją zabezpieczająca, co ma w założeniu zabezpieczyć należytą realizację zabezpieczenia. W takim przypadku zobowiązany najczęściej dowiaduje się o toczącym się wobec niego postępowaniu zabezpieczającym bezpośrednio poprzez bank lub wskutek okoliczności faktycznych związanych z niemożnością zrealizowania płatności za pomocą rachunku bankowego.

Zastosowanie elektronicznego obiegu informacji między organem egzekucyjnym a bankiem w toku postępowania zabezpieczającego oznacza, że bank otrzymuje zawiadomienie o zajęciu zanim taką informację otrzyma zobowiązany. Zdarzają się sytuacje, w których bank, stosując się do zawiadomienia o zajęciu, dokonuje najpierw zajęcia środków zgromadzonych na rachunku bankowym zobowiązanego, a następnie realizacji zajęcia  zanim jeszcze zobowiązany w ogóle otrzyma informację od organu egzekucyjnego o wydaniu stosownego zawiadomienia na podstawie zarządzenia zabezpieczenia.

Niemniej jednak nie można zapominać, że dopiero w momencie uzyskania przez zobowiązanego informacji o zajęciu wierzytelności z jego rachunku, może on podjąć określone prawem działania, np. złożyć zarzuty, skargę na czynności zabezpieczające, czy też złożyć wniosek do organu egzekucyjnego o dokonanie wypłaty z zajętego rachunku.

Gdyby przyjąć zatem, że wniosek o zwolnienia środków z rachunku dotyczyć może wyłącznie  środków znajdujących się na rachunku zobowiązanego, a nie również tych przelanych przez bank po 7 dniach od zajęcia na rachunek depozytowy organu egzekucyjnego, to praktycznie nie istniałaby możliwość skutecznego stosowania tejże regulacji w toku postępowania zabezpieczającego. Zobowiązany w pewnych sytuacjach, choć nie zawsze, miałby bowiem bardzo wąski wycinek czasu na złożenie stosownego wniosku do organu egzekucyjnego – tj. w czasie między uzyskaniem wiedzy o zajęciu wierzytelności z rachunku bankowego a przelaniem zabezpieczonych środków na rachunek depozytowy organu egzekucyjnego. Ten wąski wycinek czasu uzależniony byłby wyłącznie od okoliczności od zobowiązanego niezależnych, takich jak funkcjonowanie poczty czy okolicznościach w jakich dowiedział się o ustanowionym zabezpieczeniu. Ewentualnie zobowiązany mógłby wystąpić z wnioskiem w tym momencie, w którym środki wpłynęły na rachunek w okresie późniejszym, a zarazem nie zostały jeszcze zajęte i przelane na rachunek organu egzekucyjnego bądź w którym wpłynęły na inny rachunek.

Należy również zwrócić uwagę na brak sprecyzowania przez prawodawcę jaką  datę należałoby brać pod uwagę przy badaniu dopuszczalności wniesienia wniosku o wyrażenie zgody przez organ egzekucyjny. Czy  ww. datę  należałby łączyć z okolicznością nadania wniosku w placówce pocztowej czy datę wpływu pisma zawierającego taki wniosek do organu egzekucyjnego?

Zgodnie z art. 61 § 3 k.p.a.:„ Datą wszczęcia postępowania na żądanie strony jest dzień doręczenia żądania organowi administracji publicznej”. Z kolei dla doręczeń dokonywanych drogą elektroniczną datą wszczęcia postępowania jest dzień wystawienia dowodu otrzymania, o którym mowa w art. 41 ustawy z dnia 18 listopada 2020 r. o doręczeniach elektronicznych.” (art. 61 § 3a k.p.a.).

Z powyższego wynika, że dla ustalenia daty wszczęcia postępowania administracyjnego miarodajna jest data wpłynięcia wniosku do urzędu, a nie data jego złożenia przez stronę np. w placówce pocztowej.

Oznaczałoby to jednak, że praktycznie każdy wniosek o wyrażenie zgody na wypłatę środków, o której mowa w art. 166a § 2 upea, złożony do organu egzekucyjnego w formie papierowej byłby wnioskiem spóźnionym. Ponieważ wpływałby już do organu egzekucyjnego w okresie, w którym środki z rachunku zobowiązanego spłynęłyby na rachunek depozytowy organu egzekucyjnego. Oznaczałoby to, że w świetle obecnej praktyki organów egzekucyjnych wniosek taki byłby bezprzedmiotowy – co pociągałoby za sobą konieczność odmowy wszczęcia postępowania.

Mając powyższe na uwadze przyjąć należy, że stosowanie się do literalnego brzmienia treści art. 166a § 2 upea, prezentowanego w obecnej praktyce organów administracji publicznej,  praktycznie uniemożliwiałoby wykorzystanie instytucji objętej omawianą regulacją. Tymczasem w świetle wykładni celowościowej czy funkcjonalnej nie powinno ulegać wątpliwościom, że zobowiązany powinien mieć możliwość zwrócenia się do organu egzekucyjnego z wnioskiem o wyrażenie zgody na dokonanie wypłaty z zajętego w celu zabezpieczenia rachunku bankowego, dopóki trwa postępowanie zabezpieczające, niezależnie od tego czy środki znajdują się jeszcze na jego rachunku czy zostały przelany na rachunek depozytowy organu egzekucyjnego.

Przyjęcie takiej interpretacji nie naruszałoby w żaden sposób celów prowadzonego postępowania zabezpieczającego, gdyż zwolnienie środków z zajętego rachunku nadal  wymagałaby zgody organu egzekucyjnego i przedstawienia przez zobowiązanego wiarygodnych dokumentów świadczących o konieczności poniesienia tych wydatków dla wykonywania działalności gospodarczej.  

Innymi słowy, nie wystąpi tutaj jakiekolwiek zagrożenie dla celów wszczętego postępowania zabezpieczającego. W  przeciwieństwie do wypłaty środków z rachunku zobowiązanego na poczet wynagrodzeń - kierowanego do banku, zgoda na wypłatę środków z rachunku zobowiązanego należy ostatecznie do organu egzekucyjnego, który badałby każdorazowo czy  wniosek zobowiązanego jest uzasadniony i czy nie narusza istoty postępowania zabezpieczającego.

Podsumowanie

Obecna praktyka organów egzekucyjnych, znajdująca oparcie w nielicznych orzeczeniach sądów administracyjnych, wydaje się nie uwzględniać okoliczności towarzyszących doręczeniom zobowiązanym pism w toku postępowania zabezpieczającego. Powoduje to, że podatnicy są  zaskakiwani czynnościami organu egzekucyjnego. W konsekwencji możliwość podejmowania skutecznych działań umożliwiających kontytuowanie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej w toku postępowania zabezpieczającego jest mocno ograniczona. W przypadku wielu firm, zwłaszcza tych prowadzących działalność handlową bądź usługową, zajęcie rachunku bankowego należy do najbardziej dotkliwych czynności egzekucyjnych, powodujących poważne problemy związane z zapewnieniem odpowiedniej płynności finansowej.

Dlatego istotne jest, aby przed wszczęciem sporu z organem podatkowym mieć na uwadze ww. uwarunkowania praktyczne i prawne. Właściwe przygotowanie się do sporu z organami podatkowymi może mieć ogromny wpływ na jego przebieg.